Giải quyết tranh chấp tại Trọng tài thương mại

Các Trung tâm Trọng tài kinh tế thành lập tại các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương theo Nghị định số 116/CP ngày 05/9/1994 của Chính phủ về tổ chức và hoạt động của Trọng tài kinh tế. Trước đây, đã có 6 Trung tâm Trọng tài kinh tế được thành lập với thẩm quyền là giải quyết các tranh chấp kinh tế không có yếu tố quốc tế. Sự ra đời của các Trung tâm Trọng tài kinh tế với tính chất và tố tụng trọng tài hoàn toàn khác, đồng thời cũng để thay thế cho hệ thống Trọng tài kinh tế nhà nước đã tồn tại nhiều năm trước đó (được giải thể từ tháng 7/1994).

3.1. Các tổ chức Trọng tài thương mại ở Việt Nam

Hiện tại, ở Việt Nam có các tổ chức Trọng tài thương mại sau đây:

- Các Trung tâm Trọng tài được thành lập tại Thành phố Hà Nội, Thành phố Đà Nẵng và Thành phố Hồ Chí Minh. Căn cứ vào tình hình phát triển kinh tế - xã hội của địa phương, tại các địa phương khác có thể thành lập thêm các Trung tâm Trọng tài. Các Trung tâm Trọng tài này được thành lập và hoạt động theo Pháp lệnh Trọng tài thương mại ngày 25/02/2003 và Nghị định số 25/2004/NĐ-CP ngày 15/01/2004 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành Pháp lệnh Trọng tài thương mại.

- Các Trung tâm Trọng tài kinh tế thành lập tại các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương theo Nghị định số 116/CP ngày 05/9/1994 của Chính phủ về tổ chức và hoạt động của Trọng tài kinh tế. Trước đây, đã có 6 Trung tâm Trọng tài kinh tế được thành lập với thẩm quyền là giải quyết các tranh chấp kinh tế không có yếu tố quốc tế. Sự ra đời của các Trung tâm Trọng tài kinh tế với tính chất và tố tụng trọng tài hoàn toàn khác, đồng thời cũng để thay thế cho hệ thống Trọng tài kinh tế nhà nước đã tồn tại nhiều năm trước đó (được giải thể từ tháng 7/1994).

- Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam bên cạnh Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam-VIAC (trên cơ sở hợp nhất Hội đồng Trọng tài Ngoại thương và Hội đồng Trọng tài Hàng hải), được thành lập và hoạt động theo Quyết định số 204/TTg ngày 28/4/1993 của Thủ tướng Chính phủ về tổ chức Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam và Quyết định số 114/TTg ngày 16/02/1996 của Thủ tướng Chính phủ về việc mở rộng thẩm quyền giải quyết các tranh chấp của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam.

Các Trung tâm Trọng tài kinh tế và Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam là các Trung tâm Trọng tài được thành lập trước ngày Pháp lệnh Trọng tài thương mại có hiệu lực (01/7/2003) không phải làm thủ tục thành lập lại nhưng phải sửa đổi, bổ sung Điều lệ, Quy tắc tố tụng trọng tài cho phù hợp với quy định của Pháp lệnh Trọng tài thương mại trong thời hạn 12 tháng kể từ ngày 01/7/2003.

Theo Pháp lệnh trọng tài thương mại năm 2003, hiện nay trọng tài thương mại ở Việt Nam được tổ chức theo hai mô hình: Trọng tài thường trực với hình thức thành lập là Trung tâm trọng tài thương mại. Tuy nhiên, thực tế ở Việt Nam hiện nay, các trung tâm trọng tài thương mại đang hoạt động chủ yếu được thành lập  trước khi Pháp lệnh trọng tài thương mại được ban hành. Mô hình trọng tài thứ hai là trọng tài vụ việc, mô hình trọng tài này không có trụ sở thường trực, chỉ giải quyết các vụ việc theo yêu cầu và tự giải tán khi giải quyết xong. Thực tiễn ở Việt Nam, mô hình trọng tài này ít hoạt động.

Có một số điểm cần chú ý đối với các bên tranh chấp trong việc sử dụng dịch vụ từ các tổ chức trọng tài thương mại của Việt Nam. Một là, tất cả các tổ chức trọng tài thương mại hiện nay đều là các tổ chức phi chính phủ, là các tổ chức xã hội-nghề nghiệp, tham gia giải quyết các tranh chấp theo sự thỏa thuận, yêu cầu của các bên. Trong hoạt động, các tổ chức trọng tài thương mại hiện nay không được nhân danh quyền lực nhà nước, hoàn toàn khác với hoạt động của hệ thống Trọng tài kinh tế nhà nước trước đây. Hai là, các tổ chức trọng tài thương mại này phần lớn là những tổ chức trọng tài thường trực. Các Trung tâm Trọng tài có tư cách pháp nhân, có con dấu và tài khoản riêng, có trụ sở, có thể có chi nhánh, văn phòng đại diện, có Điều lệ, Quy tắc tố tụng trọng tài, có Ban điều hành với danh sách các Trọng tài viên, tồn tại độc lập với các tranh chấp.

3.2. Thẩm quyền của Trọng tài thương mại

Trọng tài thương mại có thẩm quyền giải quyết các vụ tranh chấp phát sinh trong hoạt động thương mại. “Hoạt động thương mại là việc thực hiện một hay nhiều hành vi thương mại của cá nhân, tổ chức kinh doanh bao gồm mua bán hàng hoá, cung ứng dịch vụ; phân phối, đại diện, đại lý thương mại; ký gửi, cho thuê; thuê mua; xây dựng; tư vấn; kỹ thuật; li-xăng; đầu tư; tài chính, ngân hàng; bảo hiểm; thăm dò, khai thác; vận chuyển hàng hoá, hành khách bằng đường hàng không, đường biển, đường sắt, đường bộ và các hành vi thương mại khác theo quy định của pháp luật” (Điều 2 Khoản 3 Pháp lệnh Trọng tài thương mại ngày 25/02/2003).

Như vậy, thuộc thẩm quyền giải quyết của Trọng tài thương mại là các vụ tranh chấp mà trong đó các bên tranh chấp là những cá nhân kinh doanh hoặc tổ chức kinh doanh (các bên tranh chấp đều có đăng ký kinh doanh) và trước hoặc sau khi xảy ra tranh chấp các bên có thỏa thuận trọng tài.

Trọng tố tụng trọng tài thương mại, người ta phân biệt các tranh chấp có yếu tố nước ngoài để xác định áp dụng pháp luật của Việt Nam hay của nước ngoài khi giải quyết tranh chấp. Tranh chấp có yếu tố nước ngoài là tranh chấp phát sinh trong hoạt động thương mại có một trong các yếu tố sau đây:

- Một bên hoặc các bên là người nước ngoài, pháp nhân nước ngoài tham gia.

- Căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ có tranh chấp phát sinh ở nước ngoài.

- Tài sản liên quan đến tranh chấp đó ở nước ngoài.

Nếu vụ tranh chấp đã có thỏa thuận trọng tài mà một bên khởi kiện tại Tòa án thì  Tòa án phải từ chối thụ lý, trừ trường hợp thỏa thuận trọng tài vô hiệu.

3.3. Nguyên tắc của tố tụng trọng tài thương mại

Tố tụng trọng tài khác với tố tụng Tòa án ở những nguyên tắc áp dụng trong quá trình giải quyết tranh chấp. Việc giải quyết tranh chấp bằng phương thức trọng tài phải thực hiện những nguyên tắc cơ bản sau đây:

a. Tranh chấp được giải quyết tại  trọng tài nếu trước hoặc sau khi xảy ra tranh chấp các bên có thỏa thuận trọng tài

Thỏa thuận trọng tài là văn bản hoặc thư, điện báo, telex, fax, thư điện tử hoặc hình thức văn bản khác thể hiện rõ ý chí của các bên giải quyết vụ tranh chấp bằng trọng tài. Thỏa thuận trọng tài phải được lập thành văn bản, có thể là điều khoản trọng tài trong hợp đồng hoặc là một thỏa thuận riêng. Trường hợp thỏa thuận trọng tài nằm trong hợp đồng thì điều khoản trọng tài tồn tại độc lập với hợp đồng. Việc thay đổi, gia hạn, hủy bỏ hợp đồng, sự vô hiệu của hợp đồng không ảnh hưởng đến hiệu lực của điều khoản trọng tài.

Thỏa thuận trọng tài là điều kiện tiên quyết cho việc giải quyết tranh chấp bằng phương thức trọng tài phải là thỏa thuận trọng tài có hiệu lực pháp lý. Thỏa thuận trọng tài bị coi là vô hiệu trong những trường hợp sau đây:

- Tranh chấp phát sinh không thuộc hoạt động thương mại;

- Người ký thỏa thuận trọng tài không có thẩm quyền ký kết theo quy định của pháp luật;

- Một bên ký kết thỏa thuận trọng tài không có năng lực hành vi dân sự đầy đủ;

- Thỏa thuận trọng tài không có quy định hoặc quy định không rõ đối tượng tranh chấp, tổ chức trọng tài có thẩm quyền giải quyết vụ tranh chấp mà sau đó các bên không có thỏa thuận bổ sung;

- Thỏa thuận trọng tài không được lập thành văn bản.

b. Hình thức giải quyết tranh chấp bằng Hội đồng Trọng tài

Tranh chấp giữa các bên được giải quyết bằng Hội đồng Trọng tài. Tùy theo từng vụ tranh chấp mà các bên thỏa thuận Hội đồng Trọng tài có một trọng tài viên duy nhất hoặc ba Trọng tài viên. Có hai loại Hội đồng Trọng tài là Hội đồng Trọng tài do Trung tâm Trọng tài tổ chức và Hội đồng Trọng tài do các bên thành lập. Đối với Hội đồng Trọng tài do Trung tâm Trọng tài tổ chức, trọng tài viên phải được chọn trong danh sách Trọng tài viên của Trung tâm Trọng tài mà các bên đã lựa chọn và yêu cầu giải quyết vụ tranh chấp. Đối với Hội đồng trọng tài do các bên thành lập (thường gọi là trọng tài vụ việc, tự giải thể sau khi kết thúc giải quyết vụ tranh chấp). Trọng tài viên có thể thuộc danh sách hoặc ngoài danh sách Trọng tài viên của các Trung tâm Trọng tài của Việt Nam.

Loại Hội đồng Trọng tài cụ thể sử dụng để giải quyết vụ tranh chấp do các bên lựa chọn.

c. Khi giải quyết tranh chấp, Trọng tài viên phải độc lập, khách quan, vô tư, phải căn cứ vào pháp luật và tôn trọng thỏa thuận của các bên

Công dân Việt Nam được làm Trọng tài viên nếu có đủ những điều kiện sau đây:

- Có năng lực hành vi dân sự đầy đủ;

- Có phẩm chất đạo đức tốt, trung thực, vô tư, khách quan;

- Có bằng đại học và đã qua thực tế công tác theo ngành học đã học từ năm năm trở lên.

Người đang bị quản chế hành chính, đang bị truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc đã bị kết án mà chưa được xóa án tích, Thẩm phán, Kiểm sát viên, Điều tra viên, Chấp hành viên, công chức đang công tác tại Tòa án nhân dân, Viện kiểm sát nhân dân, cơ quan điều tra, cơ quan thi hành án không được làm Trọng tài viên.

Trọng tài viên phải từ chối giải quyết vụ tranh chấp trong những trường hợp sự tham gia của mình không bảo đảm tính độc lập, khách quan, vô tư.

Trong quá trình tố tụng trọng tài, quyền tự định đoạt của các bên được tôn trọng thông qua những quy định các bên có thể tự hòa giải hoặc yêu cầu Hội đồng trọng tài tiến hành hòa giải. Những thỏa thuận của các bên qua hòa giải được Hội đồng Trọng tài chấp thuận, kể cả những thỏa thuận trong phiên họp giải quyết vụ tranh chấp trước khi Hội đồng Trọng tài ra Quyết định trọng tài.

d. Nguyên tắc áp dụng pháp luật để giải quyết vụ tranh chấp

- Đối với vụ tranh chấp giữa các bên Việt Nam, Hội đồng Trọng tài áp dụng pháp luật của Việt Nam để giải quyết tranh chấp.

- Đối với vụ tranh chấp có yếu tố nước ngoài, Hội đồng Trọng tài áp dụng pháp luật do các bên lựa chọn. Trường hợp các bên không lựa chọn được pháp luật để giải quyết vụ tranh chấp thì Hội đồng Trọng tài quyết định. Ngoài ra, có riêng một số quy định về chọn Trọng tài viên, Tòa án chỉ định Trọng tài viên và địa điểm giải quyết vụ tranh chấp tại Điều 49 Pháp lệnh Trọng tài thương mại.

- Trong trường hợp điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên có quy định khác với quy định của Pháp lệnh Trọng tài thương mại nói riêng và của pháp luật Việt Nam nói chung thì áp dụng quy định của điều ước quốc tế.

3.4. Các giai đoạn của tố tụng trọng tài thương mại

Tố tụng trọng tài có thể khái quát thành những giai đoạn cơ bản sau đây:

a. Khởi kiện

Tùy theo loại Hội đồng Trọng tài mà các bên đã lựa chọn, nguyên đơn gửi đơn kiện đến Trung tâm Trọng tài hoặc gửi cho bị đơn. Kèm theo đơn kiện phải có bản chính hoặc bản sao thỏa thuận trọng tài, bản chính hoặc bản sao các tài liệu chứng cứ. Bị đơn phải gửi bản tự bảo vệ cho Trung tâm Trọng tài hoặc gửi cho nguyên đơn.

Nguyên đơn phải nộp tạm ứng phí trọng tài và bên thua kiện phải chịu phí trọng tài, trừ trường hợp các bên có thỏa thuận khác.

Thời hiệu khởi kiện giải quyết vụ tranh chấp bằng trọng tài được xác định như sau: Đối với vụ tranh chấp mà pháp luật có quy định thời hiệu khởi kiện thì thời hiệu khởi kiện thực hiện theo quy định đó của pháp luật. Đối với vụ tranh chấp mà pháp luật không quy định thời hiệu khởi kiện thì thời hiệu khởi kiện giải quyết vụ tranh chấp bằng trọng tài là hai năm, kể từ ngày xảy ra tranh chấp, trừ trường hợp bất khả kháng.

Địa điểm giải quyết vụ tranh chấp do các bên thỏa thuận, nếu không có thỏa thuận thì Hội đồng Trọng tài quyết định nhưng phải bảo đảm thuận tiện cho các bên trong việc giải quyết.

b. Thành lập và hoạt động của Hội đồng Trọng tài

Trường hợp Hội đồng Trọng tài có ba Trọng tài viên thì nguyên đơn và bị đơn (hoặc các bị đơn) mỗi bên chọn một Trọng tài viên. Hai Trọng tài viên này sẽ chọn Trọng tài viên thứ ba làm Chủ tịch Hội đồng Trọng tài.

Hội đồng Trọng tài nghiên cứu hồ sơ, thực hiện những hoạt động cụ thể để xác minh sự việc nếu thấy cần thiết, thu thập chứng cứ.

Trong quá trình tố tụng trọng tài, các bên có thể khiếu nại để xem xét Thỏa thuận trọng tài, thẩm quyền của Hội đồng Trọng tài. Các bên có thể tự hòa giải hoặc yêu cầu Hội đồng Trọng tài hòa giải, có quyền yêu cầu áp dụng một hoặc một số biện pháp khẩn cấp tạm thời sau:

- Bảo toàn chứng cứ trong trường hợp chứng cứ đang bị tiêu hủy hoặc có nguy cơ bị tiêu hủy;

- Kê biên tài sản tranh chấp;

- Cấm chuyển dịch tài sản tranh chấp;

- Cấm thay đổi hiện trạng tài sản tranh chấp;

- Kê biên và niêm phong tài sản ở nơi gửi giữ;

- Phong tỏa tài khoản tại ngân hàng.

Bị đơn có quyền kiện lại nguyên đơn về những vấn đề có liên quan đến yêu cầu của nguyên đơn.

c. Phiên họp giải quyết tranh chấp và Quyết định trọng tài

Phiên họp giải quyết vụ tranh chấp không công khai. Trường hợp có sự đồng ý của các bên, Hội đồng Trọng tài có thể cho phép những người khác tham dự phiên họp.

Quyết định trọng tài có hiệu lực kể từ ngày công bố. Quyết định trọng tài có thể  được công bố ngay tại phiên họp cuối cùng hoặc sau đó nhưng chậm nhất là 60 ngày, kể từ ngày kết thúc phiên họp cuối cùng. Toàn văn Quyết định trọng tài phải được gửi cho các bên ngay sau ngày công bố.

Bên không đồng ý với Quyết định trọng tài có quyền làm đơn gửi Tòa án cấp tỉnh nơi Hội đồng Trọng tài ra Quyết định trọng tài, để yêu cầu hủy Quyết định trọng tài.

d. Thi hành Quyết định trọng tài

Nếu bên phải thi hành Quyết định trọng tài không tự nguyện thi hành, bên được thi hành có quyền làm đơn yêu cầu cơ quan thi hành án cấp tỉnh nơi có trụ sở, nơi cư trú hoặc nơi có tài sản của bên phải thi hành, thi hành Quyết định trọng tài. Trình tự, thủ tục và thời hạn thi hành Quyết định trọng tài theo quy định của pháp luật về thi hành án dân sự.

3.5. Sự hỗ trợ của cơ quan nhà nước đối với tố tụng trọng tài thương mại

Nhằm mục đích tăng cường hiệu quả của việc giải quyết các tranh chấp kinh doanh thương mại bằng Trọng tài, tố tụng trọng tài thương mại hiện hành đã có sự can thiệp hỗ trợ của cơ quan nhà nước trong nhiều công việc.

Thứ nhất, trong việc lập Hội đồng Trọng tài.

Đối với Hội đồng Trọng tài do các bên thành lập mà các bên thỏa thuận có một Trọng tài viên duy nhất nhưng lại không thống nhất chọn được Trọng tài viên này thì theo yêu cầu của một bên, Chánh án Tòa án cấp tỉnh nơi bị đơn có trụ sở hoặc cư trú giao cho một Thẩm phán chỉ định Trọng tài viên duy nhất cho các bên.

Trường hợp vụ tranh chấp có nhiều bị đơn mà các bị đơn không thống nhất được việc chọn một Trọng tài viên thì nguyên đơn có quyền yêu cầu Tòa án cấp tỉnh nơi có trụ sở hoặc cư trú của một trong các bị đơn chỉ định Trọng tài viên cho các bị đơn.

Thứ hai, trường hợp không đồng ý với quyết định của Hội đồng Trọng tài về khiếu nại để xem xét Thỏa thuận trọng tài, thẩm quyền của Hội đồng Trọng tài, các bên có quyền yêu cầu Tòa án cấp tỉnh nơi Hội đồng Trọng tài đã ra quyết định xem xét lại quyết định.

Thứ ba, trong việc áp dụng các biện pháp khẩn cấp tạm thời. Thẩm phán Tòa án cấp tỉnh nơi Hội đồng Trọng tài đã thụ lý vụ tranh chấp là người ra quyết định áp dụng hoặc hủy bỏ áp dụng các biện pháp khẩn cấp tạm thời.

Thứ tư, Tòa án ra quyết định hủy Quyết định trọng tài nếu bên yêu cầu chứng minh được rằng Hội đồng Trọng tài đã ra Quyết định trọng tài thuộc một trong các trường hợp sau đây:

- Không có thỏa thuận trọng tài;

- Thỏa tuận trọng tài vô hiệu;

- Thành phần của Hội đồng Trọng tài, tố tụng trọng tài không phù hợp với thỏa thuận của các bên theo quy định của Pháp lệnh Trọng tài thương mại;

- Vụ tranh chấp không thuộc thẩm quyền của Hội đồng Trọng tài;

- Trong quá trình giải quyết vụ tranh chấp, có Trọng tài viên vi phạm nghĩa vụ của Trọng tài viên;

- Quyết định trọng tài trái với lợi ích công cộng của Nhà nước Việt Nam.

Thứ năm, bảo đảm sự cưỡng chế nhà nước trong thi hành Quyết định trọng tài. Hiện nay, Quyết định trọng tài có hiệu lực thi hành đã được bảo đảm thực hiện bằng sự cưỡng chế nhà nước như đối với các bản án, quyết định của Tòa án.